Centrale Harculo en kunst

ook in en om het dienstengebouw, het hoofdgebouw van de centrale in Harculo, werd monumentale kunst aangebracht. De directie had nadrukkelijk verzocht gebruikelijke geschenken bij de opening achterwege te laten. Liever ontving het cadeaus in de vorm van kunstwerken. Veel relaties gaven gehoor aan het verzoek. Daarom zijn de meeste van de kunstwerken in het dienstengebouw door hen aangeboden. De geselecteerde kunstenaars lieten zich inspireren door het thema elektriciteit en de maatschappelijke impact die de elektrificatie van Nederland had. Het gebouw kreeg met het aanbrengen van deze kunst een bijzonder eigen uitstraling.

Sloop

Vanaf 2012 werd de centrale overbodig en diende toen enkel nog als back-up bij noodgevallen. In 2015 werd de centrale volledig buiten gebruik gesteld en in 2016 werd het voornemen door eigenaar Engie aangekondigd om de gehele centrale te slopen. Buurtbewoners en erfgoedorganisaties sloegen alarm. Zij zagen één van de laatste centrales van Nederland, een typisch voorbeeld van utiliteitsbouw uit de jaren vijftig met kenmerkende en unieke betonnen gevelplaten verdwijnen. Bovendien vonden zij de IJsselcentrale van belang vanwege zijn iconische waarde. “Gevel en interieur zijn verrijkt met kunstwerken van bekende Nederlandse kunstenaars, zoals paste in de ‘percentageregeling beeldende kunst’ uit die jaren. Het decoratieprogramma verwijst met figuratieve kunstwerken, van onder meer Titus Leeser, Huib de Ru en Hans Bayens, naar elektriciteit, welvaart of naar de specifieke functie van de ruimte.” Hun conclusie was dan ook dat, gemeten met de maatstaven van de monumentenbescherming in Nederland, het complex voor bescherming als monument in aanmerking zou moeten komen. Helaas konden zij niet voorkomen dat een groot gedeelte van de centrale werd gesloopt.

Uiteindelijke slaagde BOEi medio 2023 erin een overeenkomst te sluiten met Engie om de overgebleven gebouwen – het magazijngebouw, de hijshal en het dienstengebouw – te herbestemmen. Volgens BOEi beelden de aanwezige kunstwerken in het dienstengebouw een belangrijke periode uit het verleden van de Nederlandse geschiedenis uit.

De ontwikkeling van het terrein is momenteel gaande. Het dienstengebouw is nu met regelmaat te huur voor exposities en andere activiteiten. Zo is toch aan de wens uit 1955 voldaan: het grote publiek krijgt nu de mogelijkheid om deze bijzondere kunstwerken te bekijken.

Wandschildering

Een van de aangeboden geschenken was een wandschildering, aangebracht in het grote trappenhuis en geschilderd door Hans Bayens (1924 – 2003). De burgermeester van Meppel, mr. A. Klein, bood het namens de Overijsselse en Drentse gemeenten in het concessiegebied aan. Het stelt zonne-energie voor als bron voor verschillende menselijke werkzaamheden. De wandschildering leest als een strip, die begint in de rechterbovenhoek, bij de zon als bron van alle energie. Die zonne-energie wordt als elektriciteit via hoogspanningsmasten geleverd aan de industrie, ambachtslieden, boeren en huishoudens. Helemaal links is de ‘gestolde’ zonne-energie te zien: de steenkolen waar Centrale Harculo in zijn beginjaren op draaide.

Het kunstwerk stamt uit de beginperiode van Bayens’ artistieke productie in Nederland. Bayens is tevens beeldhouwer, bekend van de bronzen beelden van Multatuli, Thorbecke, Nescio en Theo Thijssen. De enorme muurschildering werd aanvankelijk minder gewaardeerd in vormgeving. “De figuren zijn zwak van tekening”, stond er bij de opening in de krant. Des te meer lof was er voor het ontwerp en kleur. “De zon schenkt haar warmte en kracht aan mens en dier, de elektriciteit helpt de mens bij zijn bedrijf”.  Het werk werd uiteindelijk zo goed ontvangen dat Bayens in 1961 een tweede opdracht kreeg voor het hoofdkantoor van het IJC.

De muurschildering verbeeldt de totale energiestroom; van de winning van steenkool tot de verstroming ervan. De kernwaarden van de jaren ’50 komen uitdrukkelijk naar voren: het vertrouwen in de maatschappelijke vooruitgang met arbeid en gezin als belangrijkste bouwstenen.

Zoutvorming

Maar helaas zijn niet alle kunstwerken meer in goede staat. Begin 2023 is er een lekkage geweest in het naastgelegen gebouw. Deze lekkage heeft ervoor gezorgd dat de buitengevel van het dienstengebouw nat is geworden met als gevolg dat de muur zich heeft volgezogen met water. De wandschildering van Bayens heeft hieronder te leiden gehad, een deel van het kunstwerk is beschadigd geraakt. Door de vochtinfiltratie is er zoutdons en beperkte mate van schimmel ontstaan. De lekkage is uiteraard inmiddels verholpen waardoor de zout- en schimmelvorming enigszins is gestabiliseerd.

Om behoud te garanderen en verder beschadiging voorkomen is inmiddels de zoutdons afgeborsteld en de schimmels weggewassen. De wandschildering is voorzien van een beschermende facing en een fixatie/consolidering van de picturale laag.  Op deze manier is de schildering de komende jaren beter beschermd tot de definitieve restauratie zodra de ontwikkeling van het dienstengebouw (bijna) gereed is.

Stichting Vrienden van BOEi heeft deze conservatie mogelijk gemaakt met een bijdrage zodat het gebouw met haar gebonden kunst geheel intact blijft.